Олий ва Жалил Аллоҳ барча оламларнинг ягона Яратувчиси ва Эгаси ҳисобланади. Фақат Унгагина барча Ҳамд ва Мадҳ тегишлидир. Эй Аллоҳ! Муҳаммадга, унинг оиласи ва умматига барака ва раҳматингни йўлла!
Инсонга, Унинг Парвардигорига англаб, ихлос билан ибодат қилиш, амрларини бажариш ва ман қилинганларидан сақланиш учун илм олиш қобилияти ва ихтиёр ихсан этилган. Инсоннинг барча амали — илм-фан ва технология соҳасидаги ишланмаларини ҳам ўз ичига олган ҳолда — Аллоҳ таолонинг қонунларига риоя этиш нуқтаи назаридан баҳоланади.
Исломда инсон ер юзида халифа (намойонда) мақомига эга: унга дунёни обод қилиш, яхшиликни кўпайтириш ва ёмонликни олдини олиш вазифаси юклатилган. Технологик тараққиёт, шу жумладан сунъий интеллект ривожи, илм неъмати таркиби сифатида илоҳий ато деб қаралади. Бироқ инсонга юклатилган масъулият ундан янги имкониятларни шариат ва ахлоқ (ахлоқ) қоидаларига мувофиқ, дин, ҳаёт, ақл, мол-мулк ва номусни сақлашга эътибор билан фойдаланишни талаб қилади.
Ушбу Кодекс айнан ушбу исломий олий қоидаларни сунъий интеллект соҳасига қўллаш тартибини кўрсатиш учун мўлжалланган. Унда ишлаб чиқувчилар, диний муассасалар ва барча манфаатдор томонлар сунъий интеллектдан жамият фойдаси учун, шариат нормаларидан чиқмаган ва ахлоқий қадриятларга зид бўлмаган ҳолда фойдаланиш йўллари баён этилади.
Ушбу Кодекснинг асосий тамойили шундан иборатки, ҳар қандай технологиявий инновация устидан диний қонунлар устувор: илм-фан ва техникадаги барча ютуқлар Ислом таълимотларига мувофиқлиги нуқтаи назаридан баҳоланади. Технологик тараққиёт исломий қадриятларга мувофиқлаштирилиши шарт, аксинча эмас. Агар технологиялар дин, ҳаёт, ақл, мол-мулк ёки номус учун эҳтимолий хавф туғдирса, ушбу хавфлар бартараф этилмагунча, улардан фойдаланиш чекланиши ёки тўхтатилиши лозим.
1. Умумий қоидалар
1.1. Кодекснинг мақсади ва вазифалари
1.1.1. Кодекснинг мақсади. Мазкур Кодекснинг мақсади — сунъий интеллект (СИ) технологияларини исломий контекстда қўллаш учун меъёрий асосни шакллантиришдир.
1.1.2. Асосий вазифалар:
- Хавфларни олдини олиш: СИ қўлланишида эҳтимолий этик, ижтимоий ва диний хавфларни минималлаштириш, ҳар бир янгиликни шариат нуқтаи назаридан баҳолаш мажбурийлиги.
- Масъулиятни аниқлаш: Сунъий интеллект тизимлари ҳаётий циклида иштирок этувчиларнинг роллари ва вазифаларини аниқ белгилаш.
- Принципларни ўрнатиш: Технологик тараққиёт исломий қадриятлар ва диний меъёрларга бўйсундирилган ҳолда, хулқ-атвор нормаларини шакллантириш.
Ҳаётий циклга СИ технологияларини тадқиқ қилиш, лойиҳалаш, ишлаб чиқиш, синовдан ўтказиш, жорий этиш, эксплуатация қилиш ва такомиллаштириш босқичлари киради.
1.2. Асос ва қўллаш соҳаси
1.2.1. Шариатий асос. Кодекс шариат (Қуръон, Сунна, ижмо, қиёс), ақийда асослари ва ислом ахлоқий таълимоти (ахлоқ) қадриятларига таянади, шунингдек, мавжуд секуляр СИ-этика кодекслари ва рақамли технологиялар соҳасидаги ҳуқуқий нормалар тажрибасини ҳисобга олади.
1.2.2. Кодекснинг мўлжалланган аудиторияси. Ҳужжат СИ ишлаб чиқувчилари, диний ташкилотлар, ислом таълим муассасалари ва Ислом қоидаларига риоя қилинадиган жамиятларда СИ лойиҳалаш, жорий этиш ва қўллашда иштирок этувчиларга мўлжалланган.
1.2.3. Фуқаролик қўлланмалари. Кодекс тавсиялари СИ технологияларини ҳарбий бўлмаган (фуқаролик) соҳаларда қўллашни қамраб олади, жумладан (лекин шу билан чекланмасдан):
- чат-ботлар, тавсия бериш тизимлари ва матнли контент яратиш платформалари,
- исломий банкинг хизматлари,
- график, аудио ва видео материаллар яратиш интеграцияланган таълим платформалари,
- телемедицина ечимлари,
- ҳалол маҳсулотлар таҳлили, яратилиши ва сертификатлаш тизимлари,
- турли иловалар учун матн, графика, аудио, видео, дастурий код ва таҳлилий маълумотлар яратиш имконига эга мультимодал СИ тизимлари.
Шунингдек, Кодекс натижалари оммага чиқарилмаса ҳам, илмий-тадқиқот ва академик лойиҳаларга ҳам татбиқ қилиниши мумкин. Маълумот тўплаш ва моделларни ўқитиш босқичида шариат ва ахлоқ нормаларига барвақт эътибор бериш, амалга ошириш даврида юзага келиши мумкин бўлган муаммоларни олдини олади.
1.3. «Таърифлар» (глоссарий)
1.3.1. «Сунъий интеллект тизими (СИТ)» — машинал ўқитиш, нейрон тармоқлар, катта маълумотлар таҳлили ва бошқа усуллардан фойдаланадиган, матн, график тасвирлар (иллюстрациялар, 3D-моделлар, UI/UX-дизайн), аудио материаллар (мусиқа, овоз бериш, подкастлар, товушлар), видео материаллар (анимация, монтаж, дипфейк), дастурий код ва таҳлилий маълумотларни яратишга қодир ҳар қандай технология.
1.3.2. «СИ акторлари» — СИ ҳаётий циклида қатнашувчи барча субъектлар учун умумий ном:
- ишлаб чиқувчилар (муҳандислар, дастурчилар ва бошқалар),
- интеграторлар (СИни мавжуд жараёнларга жорий этувчи ташкилотлар ёки шахслар),
- фойдаланувчилар (жисмоний ва юридик шахслар, муассасалар, тўғридан-тўғри СИдан фойдаланувчилар),
- диний мутахассислар (муфтийлер, шариат кенгашлари ва бошқа ваколатли мутахассислар).
1.3.3. «Исломий контекст» — сунъий интеллект технологияларини ислом жамиятида ишлаб чиқиш ва қўллашдаги шариат, ахлоқ ва ақийдага асосланган меъёрлар, қадриятлар ва принциплар мажмуаси.
1.3.4. «Мақосид аш-шариъа» — шариатнинг олий мақсадлари: дин, ҳаёт, ақл, мол-мулк ва номусни сақлаш.
1.3.5. «Исломий СИ» — шариат нормалари ва принципларига қатъий мувофиқ ишлаб чиқилган ва фойдаланиладиган, ҳаром функциялардан ҳоли, фойдаланувчи маънавий ривожига хизмат қилувчи сунъий интеллект. У ҳалоллик, адолат, иймонни мустаҳкамлаш ва жамият учун энг катта фойдани кўзлайди, инсон иродасини алмаштирмайди. Барча ахлоқий жавобгарлик инсон зиммасида бўлиб, алгоритмларга юклатиладиган эмас.
1.4. Ихтиёрийлик ва эътироф принципи
1.4.1. Ихтиёрийлик. СИ акторлари ушбу Кодексни ихтиёрий равишда қабул қиладилар, бу уларнинг исломий меъёрларга ва технологиялардан масъулиятли фойдаланиш бўйича умумий стандартларга риоя қилишга интилишини акс эттиради.
1.4.2. Жавобгарлик. СИ ахлоқий ва ҳуқуқий жавобгарликни зиммасига олмайди, барча қарорлар инсон зиммасида қолади.
Бу тамойил, фақат инсон (мукаллаф) ақл ва ихтиёрга эга бўлиб, Аллоҳ олдида жавоб беради, деган асосга суянади.
1.4.3. Органлар томонидан ҳисобга олиниши. Кодексга қўшилиш диний ва давлат органлари томонидан технологик маҳсулотлар ва хизматларнинг ишончлилиги ва легитимлигини баҳолашда инобатга олиниши мумкин.
2. Исломий принциплар ва асосий қадриятлар
2.1. Матуридий ақийда принципларига асосланган мажбурий қоидалар тизими
2.1.1. Ягона Аллоҳга ишониш ва техно-таъқид қилишга қарши огоҳлантириш
СИ ишлаб чиқиш ва эксплуатацияси қатъий тавҳид тамойилига асосланиши лозим. СИни мустақил куч деб қабул қилиш, унга илоҳий сифатлар нисбат бериш ёки технологияларни дин қадриятларига муқобил деб идеаллаштириш мумкин эмас.
2.1.2. Тағдирни тан олиш, лекин фатализмсиз
Илоҳий тақдир тан олинади, бироқ инсон СИдан фойдаланишда ўз танлови ва ҳаракати учун жавобгар эканлиги сақланади. Технологияларнинг автономлиги ёки муқаррарлигига асосланган хатолар ёки суиистеъмолни оқлаш ман этилади.
2.1.3. Ихтиёр ва шахсий жавобгарлик
Ҳар бир шахсга ихтиёр эркинлиги берилади ва СИ қўллаш бўйича қарорлар учун тўлиқ жавобгарлик юкланади. Айб ва охирги қарорни автоматлаштирилган тизимларга ўтказиш мумкин эмас.
2.1.4. Оқил билан ваҳийнинг уйғунлиги
СИ соҳасидаги қарорлар рационал таҳлил ва диний қоидалар уйғунлигига асосланиши керак. Ҳеч бир технологик янгилик ақийда асосларига зид бўлмаслиги лозим.
2.1.5. Илмнинг табиати ва эпистемологик мезонлар
СИни ман этилган ёки адаштирувчи материалларда (масалан, туҳмат, ширк/куфр тарғиботи) ўқитиш тақиқланади.
2.1.6. Адолат ва ўлчов принципи
СИ жорий этилишида адолат ва ҳеч кимнинг ҳуқуқи бузилмаслиги таъминланиши шарт. Инсон ва жамият имкониятидан ортиқча техник талабларни қўйиш ман этилади.
2.1.7. Маъруф ва мункар принципи
СИ билан боғлиқ барча жараёнлар жамоат фойдасини тарқатиш ва ёмонликни олдини олишга қаратилган бўлиши шарт. СИдан фақат яхши ва фойдали мақсадларда фойдаланишга рухсат берилади.
2.1.8. Манбага танқидий муносабат ва ҳаққонийликни текшириш
СИда фойдаланиладиган ҳар қандай маълумот текширувдан ўтиши лозим. Алгоритмлар ишончсиз ва нотўғри маълумотларни фильтрлашни назарда тутиши шарт.
2.1.9. Донолик ва эҳтиёт
СИ жорий этилиши хавфлар ва узоқ муддатли оқибатлар пухта баҳоланган ҳолда амалга оширилиши керак. Диний ва жамоат қадриятларига зарар етказиши мумкин бўлган шошилинч амалга ошириш ман этилади.
2.1.10. Аллоҳга таваккул қилиш
СИдан фойдаланишда Аллоҳнинг иродасига боғлиқлик ҳисси сақланиши лозим. Технологияларга мутлақ ҳал қилувчи ёки илоҳий тадбирни алмаштирувчи деб суянмоқ мумкин эмас.
2.1.11. Оқил орқали ҳақиқатни излаш бурчи
Мусулмон илм ва маълумотни рационал англашга интилиши шарт. СИдан фойдаланиш салоҳиятларни ривожлантириши керак, лекин ҳақиқатни шахсан излаш ва танқидий фикрлаш ўрнига ўтмаслиги лозим.
2.2. Ҳанафий фиқҳ принципларига асосланган мажбурий қоидалар тизими
I. Умумий ҳуқуқий постулатлар ва қоидалар
2.2.1. Ният принципи
СИ соҳасида ҳар қандай амал шариат мақсадларига мувофиқ пок ва англанган ният билан амалга оширилиши керак. Ҳалоллик баҳоси ишлаб чиқувчи, оператор ёки фойдаланувчининг ҳақиқий нияти ва мақсадига боғлиқ. Ихлоссиз амал қабул қилинмайди ва савобдан маҳрум бўлади.
2.2.2. Дастлабки ҳалоллик принципи
Технологиядан фойдаланиш асосан рухсат этилган, агар унга шариатда аниқ тақиқ бўлмаса. Тақиқ исботи юклаш талаб қилаётган томон зиммасига тушади. Барча шубҳалар ҳалоллик фойдасига талқин қилинади.
2.2.3. Ишонч принципи
СИ билан боғлиқ барча қарор ва жараёнлар ишончли ва текширилган маълумотларга асосланиши лозим. Олдин берилган рухсатлар шубҳа асосида бекор қилинмайди, фақат жиддий, далил билан қўллаб-қувватланган шубҳа бўлса, қайта кўриб чиқилади.
2.2.4. Зарарни бартараф этиш принципи
Инсонга, молга, дин ва жамиятга зарар етказувчи СИ тизимларини яратиш, жорий этиш ёки қўллаш тақиқланади. Аниқланган зарар тезда бартараф этилиши керак. Зарарни олдини олиш масъулияти барча иштирокчилар зиммасида.
2.2.5. Қийинчиликда енгиллик принципи
Объектив қийинчиликлар ҳолатида, шариат тақиқларини бузмаган ҳолда енгиллаштирилган жараёнлар қўлланиши мумкин. Мақсад — ишлаб чиқувчилар ва фойдаланувчилар учун ортиқча юкни камайтириш. Енгилликлар фақат рухсат этилган чегарада қўлланади.
2.2.6. Зарурият принципи
Айнан зарурият ҳолатида, бошқа альтернатива бўлмаган пайтда, одатда тақиқланган амалларга вақтинча рухсат берилади. Бундай чоралар фақат таҳдидни бартараф этиш учун керакли ҳажмда амалга оширилади. Зарурият тугаганда, енгилликлар амал қилишдан тўхтайди.
2.2.7. Хато ва мажбурлашни кечириш принципи
Бехабарлик, эсдан чиқариш ёки мажбурлаш остида содир этилган хатолар учун жавобгарлик енгиллаштирилади ёки олиб ташланади. Айбдорлик учун онгли ният талаб этилади. Автоматлаштирилган тизимлар инсон хатти-ҳаракатини баҳолашда бундай ҳолатларни инобатга олиши керак.
2.2.8. Адолат принципи
СИ ҳаётий циклининг барча босқичларида адолат таъминланиши шарт. Алгоритм ва натижаларда дискриминация ёки ҳукмронлик ҳар қандай шаклда тақиқланади. Адолат доимий ва тизимли баҳоланади.
2.2.9. Жавобгарлик принципи
СИ ишлаб чиқувчи, эгаси ва оператори тизим фаолиятининг барча оқибатлари учун тўлиқ жавобгарликни ўз зиммасига олади. Жавобгарлик СИ қўллашнинг техник ва ахлоқий жиҳатларини қамраб олади. Зарарни қоплаш чоралари олдиндан белгилаб қўйилиши шарт.
2.2.10. Мақсад ва восита мувофиқлиги принципи
Мақсадга эришиш учун фойдаланиладиган воситалар якунги натижаси нуқтаи назаридан баҳоланади. Агар рухсат этилган нарса ман этиладиганга олиб келса, у ҳам ман этилади. Амаллар ният ва мақсадга мувофиқ ва шариат мақсадларига зид бўлмаслиги лозим.
2.2.11. Гўноҳга олиб борадиган воситаларни ман этиш принципи
Юқори эҳтимол билан ман этиладиган ишларга олиб бориши мумкин бўлган технологияларни яратиш ва тарқатиш тақиқланади. Ахлоқий ва ҳуқуқий нормаларни бузишга ёрдам берувчи ҳар қандай тизим тўхтатилиши ёки йўқ қилиниши шарт.
2.2.12. Фойда зарардан устунлик принципи
СИдан фойдаланишга жамоат ва шахсий фойда аниқ равшан устун бўлган ҳоллардагина рухсат этилади. Тизим жорий этилишининг барча босқичларида фойда ва зарар нисбати баҳоланиши керак. Шубҳали ҳолларда жамоат манфаати устувор.
2.2.13. Истихсон принципи (энг яхшисини танлаш)
Ҳуқуқий коллизиялар ёки ечилмаган масалалар юзага келганда энг одил ва инсонпарвар ечимга афзаллик берилади. Жамоат ва шахсий манфаатлар инобатга олинади. Шариат меъёрларидан чиқмаган ҳолда қарорларда маънавий ёндашув тарғиб қилинади.
2.2.14. Қиёс принципи (аналогия)
СИ соҳасидаги янги масалалар бўйича ҳуқуқий қарорлар шариат ме
ъёрлари ва прецедентлари билан қатъий маъно ва мақсаддаги ўхшашлик асосида қабул қилинади. Қиёс чегараси сунъий кенгайтиришга йўл қўйилмайди.
2.2.15. Зарур воситалар мажбурийлиги принципи
Важиб амал учун зарур бўлган ҳар қандай восита ҳам бажарилиши шарт. Бу шариат талабларига риоя этиш учун техник ва ташкилий чораларга ҳам тааллуқли. Ёрдамчи чораларга амал қилинмаса, асосий вазифа бузилади.
2.2.16. «Масъулият билан даромад» принципи
СИдан даромад олаётган шахс ўз фаолияти оқибатида етказилган зарар учун молиявий жавобгарликни ўз зиммасига олади. Фойда олиш зарарни қоплашга тайёрлик билан боғлиқ. Бу норма СИ бозорининг барча тижорат иштирокчилари учун мажбурий.
2.2.17. Доимий назорат мажбурияти
СИ фаолияти доимий техник ва ташкилий назоратда бўлиши лозим. Стандарт ва меъёрларга риоя этилишини мунтазам аудиторлик ва текширувлар орқали таъминлаш шарт. Аниқланган қоидобузарликлар зудлик билан бартараф этилади.
2.2.18. Зарарни олдини олиш фойдадан устун
СИдан фойдаланишда зарарни минималлаштириш ва бартараф этиш чораларига устувор аҳамият берилади, ҳатто бу билан фойда чекланса ҳам. Тизим жорий этиш хавфсизлиги кафолатланмагунча амалга оширилмайди.
2.2.19. Жамоавий мажбурият
Жамият учун ҳаётий аҳамиятга эга бўлган СИ технологияларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш мусулмон жамоаси учун жамоавий вазифа ҳисобланади. Зарур имконият бўлган ҳолда, жамиятни керакли техник ечимларсиз қолдириш мумкин эмас.
2.2.20. Шубҳали ҳолатда эҳтиёт принципи
СИ тизимининг ҳалоллиги ёки хавфсизлигига нисбатан шубҳа пайдо бўлганда, энг эҳтиёт ва хавфсиз қарор қабул қилинади. Иймон, ахлоқ ва жамоат фойдаси учун хавфлар йўқ қилинган ҳолда ечим танланади.
2.2.21. Замон ва маконга мослашиш принципи
СИдан фойдаланиш билан боғлиқ қарор ва меъёрлар замон, макон ва шароит ўзгаришига қараб тузатиб борилади. Шариат чегарасида ва жамоат эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда мослашувчанлик йўл қўйилади.
II. Шариатнинг олий мақсадлари
2.2.22. Динни сақлаш
СИдан фойдаланиш Ислом асосларини бузиш, иймонни заифлаштириш ёки диний ибодатларни бажаришга тўсқинлик қилмаслиги шарт. Барча технологик ечимлар диний эътиқодларга ҳурмат билан амалга оширилади. Вероишга аралашиш мутлақо тақиқланади.
2.2.23. Ҳаётни сақлаш
СИ тизимлари ҳаётий циклнинг ҳар бир босқичида инсон ҳаёти ва соғлиғи учун хавф туғдирмаслиги лозим. Фойдаланувчилар ва атрофдагилар хавфсизлигига устувор аҳамият берилади.
2.2.24. Ақлни сақлаш
СИ орқали ёлғон маълумот тарқатиш, онгга таъсир кўрсатиш ёки зарарли психологик қарамлик шакллантириш тақиқланади. Фойдаланувчи онги ва ақлини муҳофаза қилиш СИ фойдаланишнинг асосий шарти ҳисобланади.
2.2.25. Мол-мулкни сақлаш
СИдан фойдаланиш фирибгарлик, алдамчилик, судхўрлик ва бошқа молиявий суиистеъмолларга олиб келмаслиги шарт. Барча жараёнлар шаффоф ва ҳалол иқтисодий фаолият принципларига мувофиқ бўлиши лозим.
2.2.26. Насл ва номусни сақлаш
СИни инсон номуси, шаъни, обрўси, шахсий ҳаёти ва ахлоқига тажовуз қилиш мақсадида қўллаш мумкин эмас. Шахс, оила ва шахсий ҳаёт муҳофазаси техник ва ташкилий чоралар билан таъминланиши шарт.
III. Ҳаётий циклнинг турли босқичлари учун фиқҳий нормалар ва қоидалар
2.2.27. Дата манбаларида ҳалоллик ва ҳалолликка риоя
СИни ишлаб чиқиш ва ўқитиш учун фойдаланиладиган барча маълумот ва ресурслар ҳалол ва ҳалол усуллар билан олинган бўлиши шарт. Ман этилган ёки шубҳали манбалардан маълумот олиш мумкин эмас.
2.2.28. Тирик мавжудотларнинг тасвирига тақиқ
Робототехника ва визуал тизимларда инсон ва ҳайвонларнинг реалистик тасвирини яратиш, агар бу ортиқча эътибор ёки ижтимоий фитнага сабаб бўлса, тақиқланади. Диний ва ахлоқий нормаларни бузувчи моделлар яратилиши мумкин эмас.
2.2.29. Шартнома ва мулкий ҳуқуқларга риоя
Бегона маълумот, технология ёки интеллектуал мулкни рухсатсиз қўллаш қатъий тақиқланади. Барча муаллифлик ва мулкий ҳуқуқлар шартномалар асосида таъминланади.
2.2.30. Шаффофлик, ғаррардан холи бўлиш
СИ билан боғлиқ барча шартномалар ва алоқалар барча иштирокчилар учун аниқ ва тушунарли бўлиши лозим. Алдаш, ноаниқлик ва асоссиз таваккалчилик, фойдаланувчини адаштириш тақиқланади. Барча операциялар ва тизим журналлари юритилиши шарт.
2.2.31. Бевосита жавобгарлик
СИга ёзилган сценарийлар оқибатида келиб чиққан зарар учун ишлаб чиқувчи жавобгар. Бу жавобгарлик тизимни учинчи шахсга бериш билан олиб ташланмайди.
2.2.32. Ахкомда тўлиқ автоматлаштиришни чеклаш
Диний қонунчилик ва қарор қабул қилиш масалалари фақат инсон ваколатида бўлиб қолиши керак. СИ мустақил муфтий ёки қозий сифатида чиқишга ҳақли эмас.
2.2.33. Танлаш ва апелляция ҳуқуқи
Фойдаланувчи СИ билан ўзаро таъсирда танлаш ҳуқуқига, шунингдек, тизим қабул қилган қарорлар устидан шикоят қилиш имкониятига эга бўлиши керак.
2.2.34. Урфни ҳисобга олиш
СИ тизимларида маҳаллий урф-одат ва маданий хусусиятлар шариатга зид бўлмаган тақдирда инобатга олиниши шарт.
2.2.35. Диний маълумотларни верификация қилиш мажбурияти
СИ орқали бериладиган барча диний маълумотлар малакали мутахассислар томонидан текширилиши ва экспертиза қилинишини талаб қилади.
IV. Жорий этиш ва фойдаланиш бўйича амалий йўриқномалар
2.2.36. Шариатий аудит ва назорат
СИ тизимлари доимий равишда ваколатли исломий мутахассислар томонидан шариатий аудит ва назоратдан ўтиши керак.
2.2.37. Ҳаром-контент ва функцияларни фильтрлаш
Ҳаром контент ва ман этилган функциялар тарқалишининг олдини оладиган самарали фильтрлар жорий этилиши шарт.
2.2.38. Чекловларни ҳужжатлаш
Барча шариатий чекловлар техник ва фойдаланувчи ҳужжатларида батафсил ҳужжатлаштирилиши шарт.
2.3. Ислом ахлоқи принципларига асосланган мажбурий қоидалар тизими
2.3.1. Сабр (сабр-тоқат)
СИТ ҳаётий цикли субъектлари хавфларни таҳлил қилиш ва синовдан ўтказиш учун етарли муддат ва ресурсларни ажратишлари шарт; аниқланган камчиликлар бартараф этилмагунча, СИТни ишга туширишдан тийилишлари лозим.
2.3.2. Шукр (миннатдорлик)
СИТ ишлаб чиқувчилари илмий ишлар ва очиқ маълумотлар муаллифларининг ҳиссасини муносиб тан олишлари, шунингдек, СИТ фаолияти натижаларидан жамият фойдаси йўлида фойдаланишни таъминлашлари шарт.
2.3.3. Таваккул (Аллоҳга ишониш)
СИТ лойиҳаларини режалаштириш ва баҳолашда субъектлар технологиялар имкониятини мутлақлаштиришга йўл қўймасдан, саъй-ҳаракат ва илмий виждонни технологиялар имкониятлари чекланганлигини тан олиш билан уйғунлаштиришлари лозим.
2.3.4. Қаноат (қаноатлилик)
СИТдан фойдаланишнинг иқтисодий моделлари ортиқча даромад олиш, ахлоққа зид монополия ёки фойдаланувчиларнинг технологияга қарамлигини келтириб чиқарадиган ҳолатларни истисно қилиши шарт.
2.3.5. Тақво (такво, тақволилик)
СИТ учун масъул шахслар ташқи назорат йўқ бўлганда ҳам, исломий меъёрлар ва маълумотлар хавфсизлиги стандартларига риоя қилишлари, ички ҳаракатлар журнали юритишни ҳам таъминлашлари керак.
2.3.6. Тавадуъ (камтарлик)
СИТ лойиҳалари раҳбарлари модел чекловларини ҳужжатлаштириш ва хатолар ёки узилишлар тўғрисида очиқ маълумот бериш, ташқи аудит имкониятини таъминлашлари шарт.
2.3.7. Ихлос (самимийлик)
Техник топшириқ ва жамоат билан алоқаларда эълон қилинган мақсадлар СИТнинг асл ният ва функционалига тўлиқ мос бўлиши лозим; яширин механизмлардан фойдаланиш тақиқланади.
2.3.8. Аманат (ишончлилик, омонатдорлик)
Субъектлар ўзларига ишонитилган барча шахсий ва бошқа маълумотларни замонавий криптографик ва ташкилий чоралар ёрдамида ҳимоя қилишлари, рухсатсиз киришга йўл қўймасликлари шарт.
2.3.9. Адл (адолат)
СИТ алгоритмлари дискриминация ва ёқимсизлик мавжуд эмаслиги юзасидан мажбурий текширувдан ўтиши керак; аниқланган нуқсонлар саноат эксплуатациясигача бартараф этилади.
2.3.10. Сидқ (ростгўйлик)
СИТ етказиб берувчилари фойдаланувчига тизим имкониятлари, чекловлари ва хавфлари, шу жумладан, маълум нотўғри ишлаган ҳолатлар тўғрисида тўғри, тўлиқ ва тушунарли маълумот беришлари шарт.
2.3.11. Ихсон (камолга интилиш)
СИТ ҳаётий циклининг барча босқичлари энг яхши амалиётлар ва соҳавий стандартларга мувофиқ, жамоат фойдасини максималлаштиришга йўналтирилган ҳолда амалга оширилиши шарт.
2.3.12. Раҳм (шафқат, меҳр-мурувват)
СИТ ишлаб чиқувчи ва операторлари одамлар ва атроф-муҳитга зарарни минималлаштириш механизмларини назарда тутишлари ва заиф гуруҳларни ҳимоя қилиш ва муҳтожларга ёрдам беришга хизмат қиладиган функцияларни устувор қилишлари лозим.
2.3.13. Адаб ва ҳаё (этикет ва ҳаё)
Контент яратиш, фильтрлаш ёки нашр этиш учун мўлжалланган СИТ жамоат ахлоқи ва маданий-диний қадриятларга зид материалларни тўсиши шарт.
2.3.14. Ҳикмат (донолик)
СИТни жорий этиш тўғрисида қарор қабул қилишда субъектлар мустақил мутахассислар ва олимлар иштирокида ижтимоий, экологик ва иқтисодий оқибатларни узоқ муддатли таҳлил қилиши лозим.
2.3.15. Масъулият (масъулиятлилик, ҳисобдорлик)
СИТ эгалари ва операторлари тизим фаолияти натижалари учун шахсий ва молиявий жавобгарликни ўз зиммаларига оладилар ва очиқ ташқи аудит механизмларини таъминлашлари шарт.
2.3.16. Ихсон фи ал-‘амал (ижро сифати)
СИТнинг ҳар бир версияси фақат ҳужжатлаштирилган сифат назоратидан ўтгач, эълон қилинади; бу талаб тизим спецификацияси ва соҳавий стандартларга мослигини тасдиқлаши керак.
2.3.17. Шура (маслаҳатлашув, кенгашчилик)
СИТ бўйича асосий лойиҳа ва меъёрий қарорлар коллегиал тарзда, шариат, муҳандислик, этика ва ҳуқуқ соҳалари мутахассисларининг мажбурий иштироки билан қабул қилинади; йиғилиш баённомалари эълон қилинади.
3. Лойиҳалаш ва жорий этишга қўйиладиган талаблар
3.1. Лойиҳалаш ва тадқиқот босқичи
3.1.1. Бошиданоқ шариатга мувофиқлик. СИ ишлаб чиқишнинг эрта босқичларида (тадқиқот, маълумот йиғиш, талабларни таҳлил қилиш) шариат ва ахлоқ принциплари қўлланилиши, турли турдаги контент (матн, графика, аудио, видео, дастурий код, маълумотлар) яратиладиган тизимлар хусусиятлари ҳисобга олиниши шарт. Чунки маълумотларнинг бузилиши ёки нотўғри генерация қилиниши нотўғри ёки ҳаром контент тарқалишига олиб келиши мумкин.
3.1.2. Хавфларни кўп томонлама таҳлил қилиш. Ишлаб чиқувчилар ва лойиҳа менежерлари эрта босқичда эҳтимолий хавфларни баҳолашлари керак; бунинг учун эластик ва илмий асосланган методологиялар (масалан, аналитик лойиҳалар учун CRISP-DM ёки шариат экспертизаси билан биргаликда Data-Driven Design) қўлланилади. Дискриминация, махфийлик бузилиши, нотўғри диний контент яратилиши ва бошқа ахлоқий зарарларнинг олдини олиш муҳим.
3.1.3. Диний мутахассислар билан ҳамкорлик. Лойиҳалар учун «шариат фильтри»ни амалга ошириш мақсадида, ишга туширишдан олдин, ислом уламолари ва мутахассисларини жалб этиш тавсия этилади. Бундай кўп томонлама экспертиза асосий хатоларни олдини олиш ва техник ечимларни Ислом нормаларига мослаштиришга ёрдам беради.
3.1.4. «Design thinking» ва «halal by design». СИ тизимларини лойиҳалаш «halal by design» концепцияси асосида амалга оширилиши лозим: фойдаланувчи сценарийлари ва алгоритмлар архитектурасида исломий чекловлар ва талаблар инобатга олиниши, кейинги босқичларда қайтадан тузатишларга эҳтиёж қолмаслигига эришилади. Бу этик интерфейслар (UX) дизайни, маълумотларни тўғри тўплаш (нотўғри ёки ҳаром манбалардан қочиш) ва шаффоф логикани ўз ичига олади.
3.2. Жорий этиш ва эксплуатация босқичи
3.2.1. Верификация ва синовдан ўтказиш. Тизимни ишчи муҳитга жорий этишдан аввал, уни пухта синовдан ўтказиш, шу жумладан диний-ахлоқий аудит ўтказиш зарур. Бу дискриминацион паттернларнинг мавжуд эмаслигини, диний мультимодал контентнинг тўғрилигини ва ҳаром фаолият учун тизимдан фойдаланиш имконияти йўқлигини текширишни ўз ичига олади.
3.2.2. Орқа алоқа ва хато тузатиш механизмлари. Аниқланган хатолар ёки нотўғри хулосаларга, айниқса, диний ва ҳуқуқий аҳамиятга эга хизматларда, зудлик билан жавоб қайтаришга алоҳида эътибор бериш керак. Бу шикоят каналлари, алгоритмларни тезкор тузатиш инструментлари ва «hotfix» жараёнларини яратишни назарда тутади.
3.2.3. Фойдаланувчилар учун шаффофлик. Эксплуатация жараёнида фойдаланувчиларга қайси маълумотлар тўпланиши, улар қандай қайта ишланиши ва қарорлар қандай алгоритмлар асосида қабул қилинишини аниқ тушунтириш керак. Фойдаланувчи келишувлари ва интерфейслари очиқ, тушунарли ва исломий ахлоқ нормаларига мувофиқ бўлиши шарт.
3.2.4. Мониторинг ва журналлаш тизимлари. СИ хавфсиз ва қонуний ишлаши учун мониторинг инструментлари (журналлаш, аномалияларни кузатиш, хулқ-атвор таҳлили) жорий этилиши зарур. Тўпланган статистика тизимдан ҳаром контент ёки фирибгарлик амалиётлари учун фойдаланиш уринишларини ўз вақтида аниқлашга ёрдам беради.
3.2.5. Норматив талабларни ҳисобга олиш. СИ эксплуатациясида шариат меъёрлари билан бир қаторда, маҳаллий маълумотларни ҳимоя қилиш қонунлари (Европада GDPR, Россияда 152-ФЗ ва бошқалар), молия, тиббиёт ва бошқа соҳалардаги тартибга солувчи актлар ҳам инобатга олиниши лозим.
3.3. Янгилаш ва назорат босқичи
3.3.1. Мунтазам аудит ва итератив такомиллаштириш. СИ технологиялари доимий ривожланмоқда; датасетлар, моделлар, архитектуралар ўзгариб боради. Шунинг учун тизимли аудит — ички ва ташқи — ўтказиш тавсия этилади. Мустақил шариат мутахассислари ва киберхавфсизлик бўйича мутахассисларни жалб этиш мақсадга мувофиқ.
3.3.2. Алгоритмларни янгилаш жараёнлари. Ҳар қандай янгилаш (масалан, янги машинал ўқитиш модели, архитектурада ўзгариш ёки функционални кенгайтириш) исломий меъёрларга мувофиқлиги жиҳатидан текширилиши лозим. Ҳар бир турдаги контент (матн, графика, аудио, видео, код, маълумотлар) учун махсус талабларга эътибор қаратилади. Янгилаш жараёни тўлиқ ҳужжатлаштирилади.
3.3.3. Фавқулодда аралашув механизмлари. Жиддий қоидобузарликлар (масалан, ҳаром фаолият учун алгоритмдан фойдаланиш, нотўғри диний қарорлар яратилиши) аниқланганда, тизимни дарҳол тўхтатиш ёки аввалги барқарор версияга қайтариш тартиблари назарда тутилиши лозим. Бу фойдаланувчилар ва жамият учун зарарни минималлаштиришга ёрдам беради.
3.3.4. Билишни жамлаш ва best practices. Исломий контекстда СИ жорий этувчи ташкилотлар хавфсиз янгилаш бўйича тажриба ва амалиётларни тизимлаштиришлари шарт. Кейcлар ва методологик тавсияларни эълон қилиш бутун соҳанинг умумий ўсишига ва бошқалар хатоларини такрорламасликка ёрдам беради.
4. Исломий назоратни ташкил этиш
4.1. СИ соҳасида исломий меъёрлар учун масъул шахслар
4.1.1. Масъул шахс тайинлаш. Исломий контекстда СИ ишлаб чиқувчи ёки қўлловчи ҳар бир ташкилот мазкур Кодекс талабларига риоя этилишини назорат қилиш учун исломий меъёрлар бўйича масъул шахс («Исломий масъул») ёки ишчи гуруҳ тайинлайди.
4.1.2. Исломий масъул вазифалари. У диний кенгашлар билан ҳамкорлик қилади, фойдаланувчи ва ишлаб чиқувчилар саволларини йиғади, исломий нормалар юзасидан ички ҳужжатларни юритади ва лойиҳаларни тузатиш бўйича тавсиялар тайёрлайди. Исломий масъул СИ тизимларини лойиҳалаш, ишга тушириш ва янгилашга оид муҳим йиғилишларда иштирок этиши мумкин.
4.1.3. Квалификацион талаблар. Исломий масъул шариат бўйича базавий билим, ислом ҳуқуқий методологияси ва СИ технологиялари ҳақида умумий тушунчага эга бўлиши, мультимодал контент (матн, графика, аудио, видео, код, маълумотлар) генерацияси принципларини билиши ва уларнинг натижаларини исломий меъёрларга мослигига баҳолай олиши мақсадга мувофиқ.
4.1.4. Ҳисобот бериш ва мустақиллик. Объективликни таъминлаш учун Исломий масъул ташкилот раҳбариятига тўғридан-тўғри чиқиш имконига эга бўлиши ва маркетинг, тижорат ва бошқа бўлимлар босимига учрамаслиги керак. Унинг вазифаси — қоидалар бузилишининг олдини олиш ва ташкилотга шариат стандартларига риоя қилишда ёрдам бериш.
4.2. СИ учун исломий меъёрлар комиссиялари
4.2.1. Комиссиялар ташкил этиш. Йирик диний ёки таълим муассасаларида СИ соҳасида махсус комиссиялар (ёки шариат кенгашлари) ташкил этилиши мумкин. Улар методологик ва ҳуқуқий позициялар ишлаб чиқиш, шунингдек, мураккаб ва баҳсли масалаларни ҳал қилиш вазифасини ўз зиммасига олади.
4.2.2. Комиссия таркиби. Комиссия таркибида қуйидагилар бўлиши мақсадга мувофиқ:
- Ислом уламолари ва муфтийлер (шариат бўйича мутахассислар);
- Ахборот технологиялари ва СИ соҳасидаги мутахассислар;
- Ҳуқуқшунослар (зарур ҳолда);
- СИдан амалий фойдаланишда дуч келадиган ташкилотлар ёки тармоқ вакиллари.
4.2.3. Фаолият принциплари. Комиссия иши шаффофлик, жамоавий муҳокама ва ислом ҳуқуқшунослиги (усул ал-фиқҳ) қоидаларига асосланади. Натижалар (фетвалар, тавсиялар) очиқ ҳолда ёки корпоратив фойдаланиш доирасида эълон қилинади.
4.2.4. Комиссия вазифалари. Комиссиялар:
- СИ қўллаш амалиётини кўриб чиқиш ва шариат бузилиш эҳтимолини аниқлаш;
- Фетва (ҳуқуқий хулоса) ёки диний-ахлоқий тавсиялар бериш;
- Диний билимлар манбаларининг ишончли рўйхатини тасдиқлаш;
- Уларни СИ тизимларида тўғри қўллашни назорат қилиш (
масалан, диний чат-ботларда);
- Давлат органлари ёки бизнес-структураларга СИ бўйича исломий қоидалар юзасидан маслаҳат бериш.
4.2.5. Ташкилотлар билан ҳамкорлик. Агар компанияда ўз исломий масъули бўлмаса, у мазкур комиссияга мустақил аудит ёки муайян лойиҳалар бўйича диний-ахлоқий маслаҳат олиш учун мурожаат қилиши мумкин.
4.3. Исломий СИ ечимлари реестри
4.3.1. Реестрнинг мақсади. Очиқ реестрни юритиш — сертификациядан (шариатга мувофиқлиги тасдиқланган) ўтган тизимлар учун шаффофлик ва ишончни оширишга хизмат қилади. Бу реестр сўнгги фойдаланувчилар, инвесторлар ва давлат органларига қайси ечимлар исломий меъёрларга мувофиқ эканини тушунишга ёрдам беради.
4.3.2. Реестр мазмуни. Реестрда қуйидаги маълумотлар кўрсатилади:
- Маҳсулот ёки сервис номи;
- Ишлаб чиқувчи ташкилот ва СИ қўллашдаги исломий масъул тўғрисида маълумот (бор бўлса);
- Функционалнинг қисқача тавсифи;
- Шариатга мувофиқлик баҳоси;
- Сертификация статуcи (масалан, «тўлиқ мувофиқ», «шартли мувофиқ»).
4.3.3. Сертификация жараёни. Кўпинча ихтиёрий асосда амалга оширилади: ташкилот СИ бўйича исломий қоидалар комиссияси ёки аккредитланган мутахассисларга мурожаат қилади, улар аудит ўтказиб, хулоса беришади. Мусбат қарор қабул қилинса, маълумотлар реестрга киритилади. Сертификация алгоритм янгиланганда даврий қайта баҳолашни талаб қилиши мумкин.
4.3.4. Сертификация афзалликлари. Реестрдаги мақом маҳсулот ишончлилиги ва исломий аутентификатсиясининг муҳим кўрсаткичи бўлиб, фойдаланувчилар ишончини оширади ва ҳамкорлар учун қўшимча кафолатлар яратади. Сертификатга эга бўлиш мусулмон бозорида рақобатбардошликни кучайтиради.
4.3.5. Давлат органлари билан ҳамкорлик. Айрим мамлакатларда реестр диний ишлар бўйича вазирликлар ёки ваколатли исломий кенгашлар томонидан юритилиши мумкин. Бошқа ҳолларда бу нодавлат исломий ташкилотлар ташаббуси сифатида амалга оширилади.
5. Кодексга риоя этиш ва уни ривожлантириш чора-тадбирлари
5.1. Иштирокчиларнинг мажбуриятлари
5.1.1. Кодексни қабул қилган СИ акторлари унда назарда тутилган қоидалар ва принципларни ўз амалиётига жорий этиш, ходимларни Ислом асосларига ўқитиш ва ички аудитлар ўтказиш мажбуриятини ўз зиммаларига олади.
5.1.2. Принципларга риоя қилмаслик фойдаланувчилар ва диний ташкилотлар томонидан ишончни йўқотишга олиб келиши мумкин.
5.2. Таълим ва маърифат
5.2.1. Оқув дастурлари ва малака ошириш. Ишлаб чиқувчилар ва лойиҳа менежерлари учун СИ технологияларида исломий меъёрлар бўйича махсус курслардан ўтиш мақсадга мувофиқ. Бундай курслар шариат асослари, ислом ҳуқуқи методологияси, жаҳон амалиётлари, шунингдек, техник стандартлар ва регуляцияларга доир шарҳларни ўз ичига олиши мумкин. Мунтазам малака ошириш диний-ахлоқий жиҳатларни чуқурроқ тушунишга ёрдам беради.
5.2.2. Фанлараро тадқиқотлар. Исломий СИ ривожи учун илоҳийот, ҳуқуқ, социология ва компютер фанлари кесишмасида илмий тадқиқотларни рағбатлантириш зарур. Бу техник ва диний талабларни ҳисобга олган инновацион ечимлар яратилишига замин яратади. Илмий мақолаларни рецензия қилинадиган журналларда чоп этиш ва конференцияларда иштирок этиш тажриба алмашиш ва жамоани янги босқичга олиб чиқиш имконини беради.
5.2.3. Таълим муассасалари билан ҳамкорлик. Университетлар, исломий колледжлар ва тадқиқот институтлари «Исломий СИ» соҳасида кадрлар тайёрлаш учун ҳамкорлик қилиши мумкин. Қўшма дастурлар, стажировкалар ва грантлар ёрдамида келажак мутахассислари технология ва Ислом уйғунлигига эга бўлган яхлит дунёқарашга эга бўладилар.
5.2.4. Ички семинарлар ва амалий машғулотлар. Кодексни қабул қилган ташкилотларга мунтазам ички таълимий сессиялар ўтказиш тавсия этилади. Уларда шариат мутахассислари, дастурчилар ва лойиҳа менежерлари мураккаб ҳолларни муҳокама қиладилар, технологик тенденциялар ҳақида ахборот алмашадилар ва ахлоқ принципларини амалда қандай қўллашни муҳокама қиладилар.
5.3. Тажриба алмашиш ва ҳамкорлик
5.3.1. Касбий ҳамжамиятлар ташкил этиш. «Исломий СИ» ҳамжамияти (масалан, ассоциация ёки кластерлар шаклида) энг яхши амалиётларни тўплаш, қўшма тадқиқотлар ўтказиш ва ягона стандартлар ишлаб чиқиш имкониятига эга бўлади. Бундай ҳамжамият аъзолари бирга шариат талабларига мувофиқ очиқ датасетлар тайёрлаши, йўриқномалар чоп этиши ва соҳавий маслаҳатлар ўтказиши мумкин.
5.3.2. Очиқ маълумотлар ва шариатий чекловлар. Очиқ маълумотларни (Open Data) тарқатиш илмий тараққиётга ёрдам беради, бироқ бу жараёнда исломий махфийлик ва этика меъёрларига (шахсий маълумотларни ошкор қилмаслик, ҳаром контент чоп этмаслик) қатъий риоя қилиш зарур. Қўшма ташаббуслар халол датасетлар яратишга ёрдам беради.
5.3.3. Исломий молия ва хайр-саховат ташкилотлари билан ҳамкорлик. Исломий банкинг, суғурта, вақф ва бошқа диний институтлар ролининг ошиши шароитида улар билан ҳамкорлик исломий СИ ечимларини жорий этишни тезлаштиради. Масалан, хайрияларни таҳлил қилиш, ҳалол-сертификацияни бошқариш ёки кам таъминланганлар учун ўқув платформаларини яратиш бўйича қўшма лойиҳалар.
5.3.4. Халқаро конференциялар ва танловлар. Исломий СИ бўйича мунтазам форумлар, стартап танловлари ва семинарлар ўтказиш алоқалар доирасини кенгайтиради ва энг яхши тажриба алмашишга ёрдам беради. Турли мамлакатлардан исломий олимлар ва техник мутахассислар иштирокининг ортиши фикрлар хилма-хиллигини таъминлайди ва Кодексни маҳаллий шароитларга мослаштиришга ёрдам беради.
5.4. Кодексни қайта кўриб чиқиш ва янгилаш
5.4.1. Ривожланишнинг итератив хусусияти. СИ соҳаси тез ўзгариб бораётгани учун (янги машинал ўқитиш усуллари, квант ҳисоблаш ва бошқалар) Кодекс нормалари мунтазам қайта кўриб чиқилиши лозим. Турли соҳалар (шариат, этика, ИТ) мутахассисларини жалб қилиш ҳужжатнинг долзарблигини таъминлайди.
5.4.2. Қайта кўриб чиқиш жараёнлари ва механизмлари. Комиссия органлари ҳузурида ишчи гуруҳлар (Task Force) тузилиб, асосий технологик тенденцияларни кузатиб боради ва Кодексни янгилаш бўйича таклифлар тайёрлайди. Бу жараён шаффоф ва экспертлар учун очиқ бўлиши лозим.
5.4.3. Очиқ консультациялар. Кодекснинг янги таҳририни тасдиқлашдан олдин жамоат эшитувларини ўтказиш, ишлаб чиқувчилар, диний мутахассислар ва фуқаролик жамияти вакилларини таклиф қилиш мақсадга мувофиқ. Бу тортишилиши мумкин бўлган масалаларни аниқлаш, турли нуқтаи назарларни инобатга олиш ва қабул қилинган вариантнинг қабул қилиниш даражасини оширишга ёрдам беради.
5.4.4. Маҳаллий регламентларни қўллаб-қувватлаш. Мусулмонлар кўпчилик бўлган давлат ва ҳудудлар ушбу Кодексга таянадиган ўз стандарт ва йўриқномаларини қабул қилишлари мумкин. Шу орқали амалиёт алмашиш доимий равишда амалга оширилади: маҳаллий тажриба марказий ҳужжатни бойитади, ундаги принциплар эса ягона мезон сифатида хизмат қилади.
6. Якуний қоидалар
6.1. Тараққиёт ва шариат меъёрлари ўртасидаги уйғунлик
6.1.1. Исломий руҳдаги илмий-техникавий тараққиёт. Ислом цивилизацияси тарихан илм-фан ва маданиятга катта ҳисса қўшган. Технологиялар ривожи, жумладан мультимодал контент (матн, графика, аудио, видео, дастурий код, маълумотлар) яратиш тизимлари исломий илмий тараққиёт анъанасининг давоми сифатида кўрилиши мумкин. Бироқ бу инновациялар шариат қоидалари ва ахлоқий қадриятларга зид бўлмаслиги шарт. Янги технологияларни жорий этиш Ислом таълимотига зид бўлмаса ва жамиятда иймон ва ахлоқни мустаҳкамлашга хизмат қилса, рухсат этилади.
6.1.2. Технологик тараққиётни исломий қадриятларга мувофиқлаштириш. СИ жорий этиш ва тартибга солиш масалалари доимо технологик тараққиёт исломий қадриятларга бўйсундирилиши тамойили асосида ҳал қилиниши лозим. Фақат шундай ёндашув инновацион технологияларни шариат қоидалари билан уйғунлаштиришга кафолат беради.
6.1.3. Барқарор ривожланиш ва маънавий ўлчов. Мусулмон жамиятининг мақсади фақат технологик етакчилик эмас, балки ахлоқий йўналишларни сақлашдан иборат. Шунинг учун ҳар қандай СИ стратегияси иқтисодий, экологик, ижтимоий ва маънавий оқибатларни ҳисобга олиши лозим. Бу абадий қадриятларни вақтинчалик муваффақият учун қурбон қилмасдан, ҳақиқий барқарор ривожланишга хизмат қилади.
6.2. Ишончни мустаҳкамлаш ва жамиятни такомиллаштириш
6.2.1. Ишонч (аманат) аҳамияти. Исломда жамият муносабатларида ишонч энг муҳим ўрин тутади. СИдан шаффоф ва масъулиятли фойдаланиш ижтимоий алоқаларни мустаҳкамлайди ва мусулмон умматига илмий ютуқлардан алдамчилик ва суиистеъмолдан қўрқмасдан фойдаланиш имконини беради.
6.2.2. Глобал фаровонликка ҳисса. Исломий ёндашувни тарқатиш фақат мусулмонлар учун эмас, балки бутун инсоният учун яхшилик манбаи бўлиши мумкин. Ислом анъаналари адолат (‘адл) ва раҳм (раҳма) принципларига эътибор қаратади, бу эса СИ соҳасида халқаро ташаббуслар учун умуминсоний қадриятга айланиши мумкин.
6.2.3. Фуқаролик институтларини ривожлантириш. СИ технологиялари шариат принципларига мувофиқ амалга оширилганда, улар инсон салоҳиятини очиш воситасига айланади: таълим, тиббиёт, турли ҳалол хизматларга кириш имкониятини оширади. Бу жамиятнинг умумий турмуш даражасига ижобий таъсир кўрсатади ва барчада умумий манфаат учун масъулият туйғусини шакллантиради.
6.3. Биргаликда масъулиятга чақириқ
6.3.1. Фанлараро ва кўп босқичли ёндашув. Исломий СИ Кодекси кенг доирадаги иштирокчиларга (мутаҳассислар, олимлар, тадбиркорлар, давлат органлари ва фойдаланувчилар) қаратилган. Фақат барча манфаатдор томонлар биргаликда ҳаракат қилганда СИнинг ҳақиқий хавфсизлиги ва фойдали бўлиши таъминланади.
6.3.2. Коллектив назорат. Ислом ҳуқуқида назорат ва ўзаро масъулият принципи мавжуд. СИ соҳасида бу лойиҳалар шаффофлиги, ташқи аудит ва эҳтимолий хавфлар бўйича ахборот алмашишни назарда тутади. Биргаликдаги масъулият тизимли бузилиш ва суиистеъмол эҳтимолини камайтиради.
6.3.3. Мазҳаблараро ҳамкорлик. СИ технологияларини исломий контекстда ишлаб чиқиш ва қўллашда турли исломий мактаб ва йўналиш вакиллари билан маслаҳатлашувлар ўтказиш тавсия этилади. Бундай мазҳаблараро мулоқот шариат нормалари таърифининг барча жиҳатларини ҳисобга олиш ва қабул қилинаётган қарорларнинг кенг қонунийлигини таъминлайди.
6.3.4. Келажак авлодлар учун солих мерос. Бугун яратилаётган технологиялар уммат келажагига таъсир кўрсатади. СИ жорий этишда шариат принципларига риоя этиш масъулиятли авлодларни тарбиялаш ва жамият ҳамда илм-фан ривожини Аллоҳ иродасига мувофиқ йўналтиришга асос бўлади.
6.3.5. Глобал ўзаро боғлиқликни тан олиш. СИ — халқаро ҳодиса ва мусулмон жамияти уни изоляцияда кўра олмайди. Мазкур Кодекс ҳамкорликка тайёрлигини кўрсатади ва барча манфаатдор (шу жумладан, ғайримусулмон) томонларни адолатли ечимларни биргаликда излашга, тажриба ва энг яхши амалиёт билан ўртоқлашишга чақирди.
6.4. «Қудратли СИ» ва трансгуманизм келажаги
- Қудратли, онг ёки автономликка даъвогар технологиялар ривожланса, фақат инсон руҳ (нафс) ва ақл (ақл) соҳибидир ва Аллоҳ олдида масъул эканига доимий риоя этилиши лозим.
- Инсон ақлини машинанинг ичига «кўчириш», сунъий онгни биологик танга жорий этиш ёки машиналарга илоҳий атрибутларни нисбат бериш бўйича ҳар қандай уриниш ақийда (тавҳид)га қатъий зиддир.
- Инсон ва машина ўртасида чегарани йўқотадиган «трансгуманизм» лойиҳалари ахлоқий масъулият ва фитрани йўқотиш хавфи туфайли айниқса қаттиқ шариат экспертизасидан ўтиши керак.
- Ҳар қандай вазиятда Тавҳид ақидаси устувор: ибодат фақат Аллоҳга хосдир, қандай даражада мукаммал бўлмасин, яратилганларга эмас.
Мазкур Исломий сунъий интеллектдан фойдаланиш Кодекси масъулиятли жорий этиш ва фойдаланиш учун асосий ҳужжат сифатида ишлаб чиқилган. Унинг нормалари соҳавий стандартлар ва маҳаллий регламентлар билан тўлдирилиши мумкин, аммо барча қоидалар адолат, инсон шаънига ҳурмат, шариатга риоя ва умумий фойдага интилиш принципларига асосланади.